Gouds Plateel: Van Gouden tijdperk tot vergeten erfgoed

Stel je voor: het is het einde van de 19e eeuw en porselein is het summum van luxe geworden. Alleen... dat spul is duur en niet iedereen kan het betalen. In Gouda hadden ze een slim idee: waarom niet iets maken dat er net zo mooi uitziet, maar dan van gewone klei? Zo ontstond het Gouds plateel, een kunstzinnige imitatie die zo goed was dat het al snel wereldwijd een eigen status kreeg

Plateel was geen gewoon aardewerk. Het was handgedecoreerd luxe-aardewerk dat eruitzag als porselein maar niet de extreem hoge prijs had. De makers probeerden bewust de uitstraling van het dure keramiek na te bootsen, afgewerkt met zowel matte als glanzende gekleurde glazuren en in verfijnde decoraties. Het was kunst voor de opkomende middenklasse, mensen die wel wat wilden, maar niet de hoofdprijs konden betalen. Tevens werd aangehaakt bij de opkomende nieuwe kunststijl

De gouden jaren van Jugendstil

De echte bloeiperiode van Gouds plateel viel samen met twee kunststromingen: Art Nouveau (Jugendstil) en Art Deco. Van het einde van de 19e eeuw tot het begin van de jaren dertig was Gouda het kloppende hart van deze beweging. Overal in de stad werkten getalenteerde kunstenaars en ambachtslieden aan vazen, schalen en decoratieve objecten met bloemmotieven, geometrische patronen en de typische vloeiende lijnen van de Jugendstil

Deze periode was bijzonder omdat verschillende fabrieken elkaar aansporden tot steeds mooiere creaties. Namen als Plateelbakkerij Zuid Holland, Goedewaagen, Zenith, Regina, Flora en de Iris werden begrippen in de kunstwereld. Elk bedrijf had zijn eigen stijl en kunstenaars, wat zorgde voor een ongelooflijke diversiteit aan ontwerpen

Waarom het plotseling afliep.

Rond 1930 was het opeens voorbij met de pret. Waarom? Meerdere oorzaken kwamen samen als een perfecte storm. Ten eerste was de Jugendstil-periode gewoon voorbij. Nieuwe kunststromingen vroegen om andere stijlen, maar dat betekende nieuwe ontwerpen, nieuwe kunstenaars en nieuwe investeringen. Voor een industrie die al zwaar leunde op arbeidsintensieve handarbeid was dat een dure gok. Er was een langslepende aardewerkstaking in Gouda.

De economische crisis van de jaren dertig gaf de nekslag. Wie had er nog geld voor dure decoratie? De productie van plateel was extreem arbeidsintensief: vaak vier of vijf keer de oven in, veel handschilderwerk, dure pigmenten... In crisistijd was dat gewoon niet vol te houden.

Toen kwam de oorlog. Brandstoftekort, productiebelemmeringen, en na 1945 een regering die de economie strak in de hand hield met distributiebeperkingen. Zelfs energie was gerantsoeneerd. Hoe kun je dan aardewerk maken dat afhankelijk is van hoge temperaturen en veel stookgangen?

Het crisisaardewerk: koudlak als noodoplossing

In deze moeilijke tijd ontstond iets wat de volksmond 'koudlak aardewerk' noemde. Een slimme, maar ook een beetje treurige oplossing. In plaats van het echte glazuren gebruikten de fabrikanten acrylaten, gewone lak dus. Dat was de helft goedkoper in stookkosten en veel eenvoudiger aan te brengen. Het zag er aardig uit, maar was natuurlijk niet slijtvast. Een pleister op de wonde, meer niet.

De redding: toerisme en Delfts blauw

Het grootschalige toerisme naar Nederland begon in de jaren vijftig echt op gang te komen. Opeens waren er massa's mensen die op zoek waren naar Nederlandse souvenirs. De Goudse fabrikanten zagen hun kans schoon en schakelden massaal over op Delfts blauw. Ironisch genoeg, want de stad Delft had haar naam verbonden aan dit produkt, niet Gouda.

Maar de Goudse fabrikanten hadden een groot voordeel: ze hadden nog steeds de vaardige plateelschilders en hun leerlingen. Die konden prima overstappen van Jugendstil-bloemen naar traditionele Nederlandse Delft decors. Bedrijven als Goedewaagen, Zenith, Plateel Schoonhoven, Regina, Jumbo, de Wit en Montagne en tientallen (kleine anderen) maakten de overstap en vonden een nieuwe markt.

Het einde van een tijdperk

Een deel van de industrie koos voor een andere route: ongedecoreerd gebruiksgoed en bloempotten. Grootschaliger productie, lagere marges, levering aan bloemkwekers en warenhuizen zoals Blokker. Deze tak van de industrie moest het als eerste afleggen tegen de opkomende concurrentie uit lagelonenlanden vanaf de late jaren 70.

Zo eindigde een gouden tijdperk. Gouds plateel bleef bestaan als verzamelobject en museumstuk, maar de dagen van bloeiende ateliers vol kunstenaars waren voorbij. Een verhaal van artistieke ambitie, economische realiteit en de eeuwige strijd tussen ambacht en massaproductie. Montagne Aardewerkfabriek, opgericht in 1951 in Gouda, is de enige hier overgebleven plateelfabriek met haar wortels diep in rechtstreeks in de bloeitijd (Montagne Iris Gouda, Plateel Schoonhoven 1920, Jumbo Gouda) van het Gouda plateel. 

Vandaag de dag zijn de restanten van die glorietijd nog te bewonderen in musea en bij verzamelaars. Gouds plateel herinnert ons eraan dat Nederland ooit een belangrijke speler was in de internationale kunstnijverheid, en dat ook in crisistijden mooie dingen kunnen ontstaan.